این فرشته که با زمین تجسم می یابد دست یافتنی ترین فرشتگان است و هر کس در زندگی عادی خود همواره با آن در تماس است و به بدیهی ترین صورت ممکن از موهبت های آن بهره مند می شود بنابراین اهمیت فوق العاده ی او برای مردمان ایران باستان که زندگی بیشتر به چوپانی و برزگری می گذراندند قابل درک است.

همسانی زن و مرد در ايران باستان يكی از آيين سپند و جدايی ناپذير فرهنگ ايران بود. زنان ايران باستان پادشاه، فرمُدار (وزير)، مهساز (مهندس) و سركرده سپاه می شدند. ولي این همسانی تنها به كارنامه امپراتوری گذشته ايران بسنده نمی شود ‌و ريشه های كهن فرهنگی داشت. در اوستا، زن از جايگاه بلند و ارجمندی برخوردار است، برای نمونه در اوستا میخوانیم :

دختران در گزينش همسر آزادند و پدر و مادر نمی توانند دخترانشان را وادار به پيوند با كسي که او دوستش نمی دارد بکنند.
از همين روی چون در آيين كهن ايران، زن از جايگاه والايی برخوردار بود، ايرانيان باستان اين روز را برای بزرگداشت زن، سپندارمذ، ايزد بانوی زمين برگزيدند و جشن سپندارمذگان را هر سال برگزار میكردند.



اين جشن نشان از ارزش و جايگاه زن در فرهنگ كهن ايران است. كوتاه سخن اين جشن ديدگاه روشن ايرانيان باستان به زن در زمانی است كه او در جهان از جايگاهی برخوردار نبود و به او تنها همچو كنيز نگاه می كردند. اين گونه بود که گروه مردمانی  توانستند سده های دراز، جهان را شيفته و گيرای فرهنگ فرهيخته و زيبای خود کنند.

جشن سپندارمذ به مناسبت گرامی-داشت صفت پاک و ارزشمند «سپنته آرمئیتی» از سوی ایرانیان برگزار میگردد. «سپنته آرمئیتی»  یا سپندارمذ یا اسفند امروزی، نام چهارمین امشاسپند و نام پنجمین روز هر ماه است ،  که در نقش مادی خود، نگهبان زمین شناخته می شود. در پنجمین روز از ماه اسفند در دین زرتشت، به دلیل برخی از ویژگیهای مشترک زمین با زن همچون آفرینندگی و زایندگی، این روز به نام «زن و«زمین» نامگذاری شده است
«سپندارمذ» فرشته و ایزد بانوی اسفند ماه است. سپندارمذ در عالم مینوی نشانه ی مهر ، بردباری و تواضع اهورامزدا است و روی زمین ، فرشته موکل بر زمین پاک و زن درستکار است. به این سبب او را مونث و دختر اهورامزدا دانسته اند. او موظف است زمین را خرم و پاک و بارور نگاهداری کند. به این جهت هر کس به کشت و کار و آبادانی بپردازد ، خشنودی سپندارمذ را فراهم کرده است. در اساطیر آمده است که این فرشته بود که برای «آرش کمانگیر» تیر حاضر کرد و وی را امر کرد که برای تعیین مرز ایران و توران کمانی برگزیند.

در کتاب های مربوط به دین زرتشتیان آمده است: «سپنته آرمئی تی، فروزه ای است با ویژگی های زنانه و مادرانه یعنی مهر و عشق بی پایان و تواضع و فروتنی که به راستی زمین نمادی نیکو بر آن است.»

پنجم اسفندماه  جشن اسفندگان یا روز ملی زن در فرهنگ ایران است.در سال های اخیر این جشن کهن بیش از پیش مورد توجه بسیاری از دوستداران فرهنگ ایران قرار گرفته است.

جشن اسفندگان (سپندارمذگان) یکی از جشن‌های ایرانی است که امروز ایرانیان آنرا در پنجمین روز از ماه اسفند (سپندارمذ) (طبق تمامی تقویم های امروزی) برگزار می‌کنند.
ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه آورده‌است که ایرانیان باستان این روز را روز بزرگداشت زن و زمین می‌دانستند.

جشن «سپندارمذگان/ اسفندگان»، روز گرامیداشت زنان در ایران باستان بوده و این روز بنام «مرد‌گیران» (هدیه گرفتن از مردان) در ادبیات فارسی بكار رفته است. بجز این بنام روز جشن «برزگران/ برزیگران» (به مناسبت سبزكنندگان زمین و سبز شدن زمین) نیز خوانده شده است.

ابوریحان بیرونی می نویسد : “اسفندارمذ ایزد موکل بر زمین و ایزد حامی و نگهبان زنان پارسا و درستکار است. به همین مناسبت این روز عید زنان به شمار می رود.” و در زمان ابوریحان این رسم وجود داشته.

در این روز مردان به جهت گرامی داشت مقام زن در کردگار به آنها هدیه می دادند. این جشن تنها بخشش هدایا نبوده بلکه در این روزها زنان فرمانروایی می کردند و مردان از آنها اطاعت می کردند.






"کتایون مزداپور" دکترای زبان و ادبیات باستانی در باره سپندارمذ معتقد است :

چند هزار سال قبل از میلاد مادر ، خدایی وجود داشت که حامی زمین خوانده می شد.سپندارمذ شکل جدیدی از آن مادر خداست.اسفندگان در فرهنگ زرتشتی یعنی روزی که متعلق به این فرشته است و این روز به نام روز “زن” در کتاب ابوریحان بیرونی هم آمده است. در زمانهای گذشته در این روز زنان کار خانه را تعطیل می کردند واداره امور منزل بر عهده مردان بود . به همین جهت این روز را “جشن مزدگیران ” می گفتند و مردان به زنان مزد یا هدیه می دادند.
مزداپور در ادامه می افزاید:در این روز معمولا اهالی منزل زودتر از خواب برمی خیزند وخانه را آب و جارو می کنند . بر پاشنه های در منزل ، آویشن می ریزند وبا پختن آش و سیروگ (نان مخصوص زرتشتی ) این جشن را برگزار می کنند. از ویژگی های این جشن، استراحت کامل زنان از کار و تلاش و کوشش و فرمانبرداری کامل مردان از زنان است. در این چند روز به پاس تلاش یک ساله زنان، مردان وظایف ایشان را بر دوش گرفته و با این کار، فعالیت های یک زن را تجربه می کنند و در عین حال در این روز هدیه دادن به زن خانه از آداب و رسوم اصلی این جشن به شمار رفته است.

دکتر «کورش نیکنام» دکترای فلسفه ی زرتشت در این مورد با اشاره به مقام والای زن در فرهنگ ایران باستان گفت: در آیین زرتشت، ۲۹ بهمن، پنجمین روز از ماه اسفند محسوب می شود و در این آیین هر روز با عنوانی خاص نام گذاری شده است. همچنین نام ۱۲ ماه نیز در بین نام های ۳۰روزه وجود دارد و نام های دوازده گانه ماه با دوازده ماه از اسامی روزها مشترک هستند که در هر ماه زرتشتیان برابر شدن روز و ماه را جشن می گیرند.

نیکنام همچنین در مورد نامگذاری روز زن در آیین زرتشت افزود: در دین ما، روز سپندارمذ (روز آرمان مقدس) به عنوان روز ایثار، فداکاری، فروتنی و از خودگذشتگی نامگذاری شده است و از آنجا که این احساس پاک بیشتر در وجود و سرشت زنان یافت می شود، در پنجمین روز اسفند در آئین زرتشتی، مقام والای زن و مادر گرامی داشته می شود.
براساس سنتی باستانی، مردان و فرزندان زرتشتی در روز سپنته آرمئیتی که مظهر ایمان، مهر و محبت و حامی زنان نیک است، به همسران و مادران خود هدایایی تقدیم می کنند و برگزاری مراسم جشن و سرور در این روز ضروری است. به این ترتیب از محبت و مهربانی زنان سپاسگزاری می شود. در این روز خاص همچنین انجام کارهای خانه بر عهده مردان است و زنان با پوشیدن لباس های نو، مورد تکریم قرار می گیرند. در مراسم جشن اسفندگان در آیین زرتشت همچنین زنان پاکدامن و پرهیزکار که به تربیت فرزندان نیک پرداخته اند و این فرزندان به عنوان شخصی نیک شناخته شده اند، تشویق می شوند.

در اینجا شاید اشاره به این نکته هم مفید باشد که هر سه واژه ی «آرمئیتی»، «زمین» و «زن»، از واژگان کهن آریایی یا هندواروپایی هستند که با اندک تفاوت هایی در ساختار ظاهری و تصریف آن ها، در بسیاری از زبان های هندواروپایی رواج و گستردگی دارند. همچنین یادآور می شوم که واژه ی «زن» با زندگی، و واژه ی «مرد» با مرگ و مردن در پیوند است. پیشینیان ما زن را بخاطر فرزندآوری، همواره زنده و زندگی بخش می دانسته اند و مرد را مقطوع النسل و مرگ او را پایان هستی او بشمار می آورده اند.

زرتشتیان اصفهان «روز سپندارمذ ، روز زن » را گرامى مىدارند.

موبد زرتشتیان اصفهان(بهزاد نیکدین) روز چهارشنبه به خبرنگار ایرنا گفت : “سپندارمذ” فرشته پاسبان زمین و حامى زنان درستکار و پارسا و شوهر دوست است

“موبد بهزاد نیک دین ” افزود : از دوران گذشته “روز سپندارمذ” این ماه به عنوان روز عید زنان نامگذارى شده و مردان به زنان خویش بخشش مىنمودند و هنوز این رسم در میان زرتشتیان باقى مانده است .

وى اظهارداشت : روز “سپندارمذ” که واژه اوستایى آن “سپنته آرمیتى” است به معنى «تواضع مقدس» مىباشد و فرشته سپندارمذ در عالم معنوى مظهر عشق و محبت و تواضع بوده و در عالم مادى، نگهبانى زمین با اوست .

نیکدین گفت : “امشاسپندان ” به عنوان شش فرشته مقرب الهى به دو جنس مرد و زن تقسیم شده اند که برابرى در نزد آنان حفظ شده است .
وى افزود : «وهومن»،«اردیبهشت» و«شهریور» به عنوان نماد مردانه و «سپندارمزد» ، «خورداد» و «امرداد» به عنوان نماد زنانه شناخته مىشوند. وى سپندارمزد را جنس زنانه برجسته عنوان کرد و افزود : پاکدامنى و فروتنىاین فرشته نمادى از ویژگى زنان است .

موبد زرتشتیان اصفهان به آیین برگزارى جشن اسفندگان (بزرگداشت روز زن ) اشاره کرد و گفت : در این مراسم مادران و زنان مسن شرکت کننده در این جشن مورد احترام و قدردانى قرار مىگیرند.
وى گفت : دراین جشن مردان به مادران و زنان خود هدایایى به رسم بزرگداشت این روز، تقدیم مىکنند.




از آنجا که زمین نیز همچون بانوان دارای قدرت باروری و زایندگی می باشد از ۱۷ سده پیش از میلاد تا کنون در پنجم اسپند ماه هر سال برابر با بیست و نهم بهمن امروزی چون نام اسپند روز و اسپند ماه برابر میشده ایرانیان باستان این روز را به انگیزه ی سپاسگزاری از خدا برای باروری زمین و گرامیداشت بانوان و دلدادگی زوجها به یکدیگر جشن میگرفتند و به یکدیگر شادباش میگفتند.

امید که جوانان ایرانی ارزش این روز بزرگ (سپندارمزگان روز عشق) را دانسته و روز سپندارمزگان را که از دیر باز ویژه ی بزرگداشت و گرامی داشت بانوان و عشق زمینی بوده است را پاس بدارند.

سخن آخر

منابع موجود نشان می دهد که جشن اسفندگان، مانند بسیاری از دیگر جشن ها و آیین های ایرانی در انحصار هیچیک از اقوام یا ادیان ایرانی نیست و به تمامی از پدیده های طبیعت و روابط انسانی برگرفته شده و متعلق به همگی مردمان ایرانی با هر گرایش قومی یا دینی است.

 این جشن هنوز هم با نام «اسفندی» در بسیاری از نواحی مرکزی ایران، همچون اقلید، کاشان و محلات برگزار می شود و زنان در این روز، برای خوشنودی ایزدبانوی پشتیبان باروری خود، آشی نیز می پزند که بنام همین جشن، «آش اسفندی» نامیده می شود. این آیین در روستاهای پیرامون کاشان، همچون «نَ شَ لج»، «اِستَ رک» و «نیاسر»، در نخستین روز اسفندماه برگزار می شود.

«مری بویس»(در تاریخ کیش زرتشتی، جلد یکم) گزارش می کند که تا مدتی پیش در روز اسفندگان، زرتشتیان کرمان به صحرا می رفته و تعداد بی شماری از حشرات و پرندگانی که از نظر آنان آسیب رسان دانسته می شده اند را می کشته اند.

جشن اسفندگان، یادمانی بسیار کهن از اسطوره های زایش و باروری است. با توجه به منابع موجود دانسته می شود که اسفندگان در ایران باستان، نه روز زن به مفهوم مطلق و امروزی آن، بلکه روز گرامیداشت زمین بارور و همتای انسانی آن یعنی بانوان بوده است. به عبارت دیگر منظور از زن، همسر است و نه جنسیت آن.

برای اینكه ملتی در تفكر عقیم شود، باید هویت فرهنگی تاریخی را از او گرفت. فرهنگ مهم ترین عامل در حیات، رشد، بالندگی یا نابودی ملت ها است. هویت هر ملتی در تاریخ آن ملت نهاده شده است. اقوامی كه در تاریخ از جایگاه شامخی برخوردارند، كسانی هستند كه توانسته اند به شیوه مؤثرتری خود، فرهنگ و اسطوره های باستانی خود را معرفی كنند و حیات خود را تا ارتفاع یك افسانه بالا برند. آنچه برای معاصرین و آیندگان حائز اهمیت است، عدد افراد یك ملت و تعداد سربازانی كه در جنگ كشته شده اند نیست؛ بلكه ارزشی است كه آن ملت در زرادخانه فرهنگی بشریت دارد.

بياييد با خود آشتی كنيم
بياييد پس از سالها لغزش و جدايی، با خود آشتی كنيم !
بيایيد باردگر همه با هم با هر آيين، دين، باور، گروه و انديشه ای، بدون پی ورزی (تعصب) با خود آشتی كنيم !
بياييد با بازشناخت ژرف فرهنگ گذشته، پالايش زبان و برپايی جشن های خودمان، دگربار ايرانی شويم و با خود آشتی كنيم!
بياييد و براستی بياييد نخستين گام را برداريم و با خود آشتی كنيم تا شايد و شايد بتوانيم فرهنگ امروزمان را پالايش كنيم، آنگاه دوباره سخنی برای گفتن خواهيم داشت، چون بيگمان سزاوار جايگاه والا هستيم!

جشن سپندارمذ، روز مهر، روز زمین و عشق، روز مادر ، پنجمین روز از ماه اسفند بر تمام مادران مهربان ایرانی شاد باد.